پیامدها و مخاطرات تغییر اقلیم و اثرات آن بر کشاورزی و منابع طبیعی

تغییر اقلیم، که پیامد مستقیم افزایش گرمایش جهانی است، ایران را به دلیل موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی، به‌شدت آسیب‌پذیر ساخته و منجر به تشدید مجموعه‌ای از مخاطرات شدید شده است. بررسی‌های آماری نشان می‌دهند که از سال ۱۳۷۳ تاکنون، آنومالی دمای کشور به طور پیوسته مثبت بوده و رکورد افزایش دما در سال ۱۳۸۹ (شش سال زودتر از رکورد جهانی) و مجدداً در سال ۱۴۰۰ شکسته شده است. در مقابل، آنومالی مقدار بارش از سال ۱۳۷۷ تا کنون غالباً منفی بوده است؛ با وجود این، نوسانات شدید اقلیمی باعث شده است که در کنار خشکسالی‌های طولانی، فراوانی و شدت رخدادهای حدی مانند سیلاب‌های مخرب نیز افزایش یابد، به طوری که کشور به‌طور میانگین سالانه با حدود ۶۰ رویداد سیل مواجه است و نمونه بارز آن، سیل فراگیر سال ۱۳۹۸ بود که ۲۴ استان را درگیر کرد. این شرایط اقلیمی دوگانه، همچنین به تشدید پدیده‌های دیگری چون گرد و غبار، آتش‌سوزی‌های گسترده در جنگل‌ها و مراتع، و افزایش آفات و بیماری‌های گیاهی انجامیده است.

آتش سوزی در جنگل های کهکیلویه و بویراحمد

پیامدهای این مخاطرات اقلیمی، ابعاد بحرانی یافته‌اند. خشکسالی‌های طولانی‌مدت و کاهش آب‌های سطحی، به‌طور غیرمستقیم، عامل اصلی تشدید فرونشست زمین شده است؛ زیرا برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی برای جبران این کمبود، ساختار خاک را متراکم ساخته است. بر اساس آمار، ایران از نظر نرخ و تعداد فرونشست‌ها (بالای ۱۰ سانتی‌متر در سال) جزو رتبه‌های بالای جهان است، به‌طوری که بیش از ۴۰۰ دشت درگیر هستند و نرخ سالانه فرونشست در برخی مناطق بحرانی مانند دشت‌های کرمان (بالای ۴۰ سانتی‌متر) و تهران/البرز (تا ۳۶ سانتی‌متر)، چندین برابر میانگین جهانی است و به زیرساخت‌ها، کشاورزی و منابع آبی آسیب‌های غیرقابل برگشت وارد کرده است. از سوی دیگر، افزایش دما و تغییر الگوهای رطوبتی، محیط را برای آفات و بیماری‌های گیاهی مستعدتر کرده است؛ به عنوان مثال، طغیان پروانه سفید و بیماری زغالی بلوط در زاگرس و بلایت دیپلودیایی زربین در شمال ایران، موجب خشکیدگی وسیع گونه‌های گیاهی بومی و زوال درختچه‌های گون شده‌اند، در حالی که سیلاب‌های شدید و آتش‌سوزی‌های مکرر نیز به تخریب هزاران هکتار پوشش گیاهی در مناطق زاگرس و هیرکانی انجامیده است.

زوال گسترده جنگل های بلوط استان چهارمحال و بختیاری

طغیان جوانه خوار بلوط

نشانه های زوال در گون زارها

با وجود گستردگی این بحران‌ها، نمونه‌های موفق سازگاری نشان می‌دهند که مدیریت علمی و برنامه‌ریزی راهبردی می‌تواند در کاهش آسیب‌پذیری مؤثر باشد. یکی از این نمونه‌ها، تدوین و اجرای برنامه عملیاتی مهار گرد و غبار در استان خوزستان است که توسط محققان بخش بیابان مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور انجام شد. در این برنامه، ابتدا مطالعات جامعی در سطح سه حوزه آبخیز برای شناسایی تمامی عوامل طبیعی و انسانی تشدیدکننده اثر تغییر اقلیم در فعال شدن کانون‌های گرد و غبار استان صورت گرفت. سپس، با نگاهی راهبردی، برنامه عملیاتی تثبیت ۷ کانون فعال گرد و غبار ارائه و به مرحله اجرا درآمد. این تجربه موفق در خوزستان، می‏تواند به عنوان یک پایلوت الگویی ارزشمند برای سایر مناطق درگیر با مخاطره گرد و غبار در کشور، به‌منظور تدوین برنامه‌های جامع سازگاری با تغییر اقلیم، در نظر گرفته شده و اهمیت رویکردهای علمی در مدیریت بحران‌های محیط زیستی را اثبات کند.

احیای کانون های گرد و غبار استان خوزستان به­وسیله تثبیت بیولوژیک، پخش سیلاب و فعال شدن بانک بذر خاک، مدیریت چرای دام و... در نتیجه تحقیقات جامع موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع کشور- سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی